Muzrabot tumani 17-Maktab

Odamni qurshab turgan rang-barang va o`ta murakkab  olamning qaysi tomoniga  qaramaylik hamma yerda  kishini hayratda qoldiradigan  darajada muvozanat saqlanishiga  guvoh  bo`lamiz. Tabiatda issiq kunlar sovuq  kunlar bilan muvozanatga keltirilsa , odam hayotida quvonchli damlar g`am-g`ussa onlari bilan almashib boradi. Muvozanatni odamlarning jismoniy va psixik imkoniyatlarida  ham ko`rishimiz qiyin emas.Kimningdir  xayoli juda boy, lekin unga sabr yetishmaydi, birov juda sabrli, ammo xayoli original ijod mahsullarini yaratishga qodir emas.
Odamzot tabiatidagi  o`ziga xos muvozanatga ming yil avval Abu Nasr Farobiy ham e`tibor qaratib, «Kishilar jismoniy va tug`ma qobiliyat, kuch-quvvatda bir-biridan ortiq yoki kam bo`ladilar» degan ekan. Odam turli sohada har xil imkoniyatga  ega ekan, o`z-o`zidan muayyan vaziyatda kimdir kimdandir ustun bo`ladi. Tegishli  sohada  boshqa birovdan imkoniyati  ko`proq  bo`lgan  odam unga munosabatda o`z ustuvorligini turlicha namoyon etishi mumkin. Jumladan , ko`pincha nomutanosib imkoniyatlar kimdir kimgadir tazyiq o`tkazishiga asos bo`ladi. Albatta , imkoniyatlar notengligi sababli birov-birovga tazyiq o`tkazishi  turli xil jamoalarda  kuzatiladi, ammo buning yorqin ifodasini  ayrim sinf jamoalarida , ba`zi o`quvchilarga sinfdoshlar tomonidan namoyon etiladigan munosabatda ko`rish mumkin.Mazkur maqolada aynan shunday muammo – sinfdoshlarning tazyiqi va bunda pedagog muayyan o`quvchi yoki o`quvchilarni asrash, qolaversa , sinfdagi umumiy muhitni yaxshilash uchun nimalarga e`tiborli bo`lishi, qanday choralar ko`rishi mumkinligi haqida mulohaza yuritiladi.
Psixologiyada sinfdoshlar tomonidan amalga oshiriladigan tazyiq «bulling» (inglizcha bully – bezori,urishqoq,qo`rs) deb ataladi. AQSH  maktab xodimlari milliy assotsiyasi tomonidan berilgan ta`rifga  ko`ra , bulling – bu kuchdagi tafovut asosida  bir yoki bir necha o`quvchi tomonidan boshqa o`quvchiga  atayin ziyon yetkazishga qaratilgan dinamik va takrorlanuvchi verbal va noverbal  xulq-atvor modelidir. Mutaxassislar ta`kidlashicha , bulling  allaqachon butun dunyo pedagogik jamoatchiligining katta muammosiga aylangan. Bu masalaga bag`ishlangan ko`plab alohida internet saytlari (www.bulling.org, www.bulling.com.uk, www.bulling.net va b.)  tashkil  etilgani bejiz emas. Masalan, KidsPoll saytida o`tkazilgan so`rovda qatnashgan 1200 nafar o`quvchidan  48 foizi bulling qurboni bo`lganini, 45 foizi ko`p karra bullingni boshidan kechirganini, 42 foizi o`zi ham unga qo`l urganini, 20 foizi ko`p marta shunday qilganini ta`kidlagan. Ayrim tadqiqotchilarning ma`lumotlariga  qaraganda , 5 foizdan 20 foizgacha bolalar qaysidir darajada bulling qurboni bo`ladilar. Albatta , turli mamlakatlarda ta`lim tizimi o`ziga xos tuzilishi, qolaversa, turmush tarzi , milliy -madaniy o`ziga xosligi sababli ushbu raqamlar turlicha  bo`lishi mumkin, biroq ko`pchilik   mutaxassislar yakunda  bulling  qurbonlari miqdori 15-20 foiz atrofida degan to`xtamga kelayaptilar.
Ko`pchilik mutaxassislar bulling uchun  xos 4 ta alomatni ajratadilar:birinchidan , bulling bu agressiv xulq-atvor, ikkinchidan , bulling muntazam amalga oshiriladi, uchinchidan, bulling hukm o`tkazish imkoniyati noteng odamlar o`rtasidagi munosabatlarga xos, to`rtinchidan , bulling atayin qilinadi.Demak, o`qituvchi shuni bilishi kerakki , bulling ortida faqat jismoniy kuchdagi nomutanosiblik emas, balki hukmronlikdagi disbalans, ya`ni bir bola boshqasiga muntazam o`z so`zini o`tkazish imkoniyatiga egaligi ham turadi.
Bulling muammosini o`rganish bo`yicha dunyodagi eng yetakchi olim sifatida e`tirof  qilinadigan norvegiyalik Dan Olvius bulling asosan quyidagi xususiyatlarga ega o`quvchilar tomonidan amalga oshirilishini ta`kidlaydi: 1) ularda hukmronlik qilish, boshqalarni bo`ysundirish  orqali o`z maqsadlariga erishish ehtiyoji kuchli bo`ladi; 2) ular jizzaki va tez jahl qilishga moyil  bo`ladi; 3) ular ko`pincha namoyishkorona ravishda kattalar, shu jumladan , ota-ona va o`qituvchilarga nisbatan agressivlikni namoyon etadilar; 4) ular o`zlari ziyon yetkazgan odamlarga nisbatan achinishni his etmaydilar.Odatda bulli, ya`ni bulling harakatini amalga oshiruvchi o`quvchilar o`z-o`ziga hurmati va ishonchi yuqoriligi bilan ajralib turadi, o`z kuchini o`ylamay , spontan ravishda emas, ongli, hissiy sovuqqonlik va boshqa odamning holatiga befarqlik namoyon etadilar, birovni bo`ysundirishdan qoniqish his qiladilar, o`zini ko`p muvaffaqiyatlarga erishgan odam sifatida biladilar. Maxsus  tadqiqotlarda bullingga moyillik bilan sinfdoshlar o`rtasida hurmat qozonganlik darajasi o`zaro musbat aloqador ekani isbotlangan, umuman, bulling odatda yuqori sotsiometrik mavqega ega bo`lishi ta`kidlanadi.
Har bir pedagog ayni vaqtda ko`pincha bulling qurboniga aylanuvchi o`quvchilarni qanday xususiyatlar ajratib turishini bilsa, shunday xususiyatlar egasi bo`lgan bolalarga alohida ziyraklik bilan e`tibor qaratadi. D.Olveus bo`yicha bulling qurbonlarining ikki xil toifasi mavjud: 1) «itoatkoq qurbon» ko`pincha qo`rqoqroq, ta`sirchan, uyatchan, xavotirlanuvchan, o`ziga ishonchi va hurmati past, tushkunlikka moyil, yangi do`stlari yo`q, tengdoshlar bilan muloqot  qilishga qiynaladigan , ulardan jismonan kuchsiz bo`ladi; 2) «agressiv qurbon» o`ta agressiv , emotsional beqaror , jahli tez, gijgijlashga oson beriladigan, tajovuzkorlikni  kuchsizlarga hamla qilish uchun emas , balki o`zini boshqara olmaslik sababli namoyon etadigan , o`ziga past baho beradigan, tengdoshlari orasida obro`si yo`q, ular tomonidan qo`llab-quvvatlanmaydigan bo`ladi.
Bulli ko`pincha qarshilikka duch kelmaydi, chunki uning tazyiqi yo`naltirilgan tengdosh yuqorida ta`kidlanganidek , ko`pincha ijtimoiy munosabat ko`nikmalari yaxshi rivojlanmagan , nizolardan o`zini olib qochadigan fe`l-atvorga ega bo`ladi. Shu tariqa bulli va uning qurboni bir-birini to`ldiradi, ular o`rtasida o`ziga xos munosabatlar rivoj topadi.
Maktabda sinfdoshlar tazyiqi odatda 3 xil shaklda namoyon bo`ladi:  1) jismoniy ta`qib (turtish, urish va h.k);  2) verbal ta`sir (masxaralash,tahqirlash va h.k); 3) izolyatsiya qilish (guruhdan chetlashtirish, guruhiy munosabatlarga qo`shmaslik va h.k). Har qanday shaklda bulling tegajaklikdan boshlanadi. Bunda ko`pincha bo`lajak bulling qurboni haqiqatdan sodir etgan yoki etmagan biror harakatda ayblanadi. Bulling   jarayoni boshlanishining yana bir keng tarqalgan usuli sinfdoshning tashqi ko`rinishi, kiyinishi, fikr-mulohazalariga nisbatan muayyan salbiy baholarni oshkora aytishdir. Ba`zi jismonan kuchli bolalar jismoniy tazyiq o`tkazib, keyin o`z harakatiga nisbatan bildirilgan reaksiyadan o`z ta`qibini davom ettirish uchun foydalanadi. Har ikki holatda tegajoqlik qiluvchi bola e`tiroz uchun biror bahona qidirib nishonini bezor qiladi.
Shubhasiz, o`z sinfida bulling muammosiga duch kelgan har qaysi o`qituvchi buning sabab-ildizlari , qanday texnologiya asosida amalga oshirilishini , yosh , jins, oilaviy tarbiya xususiyatlariga ko`ra farqini bilishga qiziqishi mumkin. Lekin tadqiqotchilar , mualliflar ochiq tan olishi kerakki, o`qituvchi uchun , avvalo, shunday muammoga duch kelganda nima qilish mumkinligi qiziqroqdir. Masalan, xorijiy tadqiqotlarda AQSH va Yaponiya, Moskva va Riga maktablarida bulling muammosi qiyosiy o`rganilib, sinfdoshlar  tazyiqining ham milliy-madaniy tafovutlarga asoslangan tiplari bo`lishi mumkinligi isbotlanadi. Bugun ta`lim dargohlarida faoliyat ko`rsatayotgan ustozlarimiz, albatta , bu kabi tadqiqotlardan xabardor bo`lishi foydadan holi emas, ammo ularni birinchi navbatda uzoq xorijiy davlatlardagi qora ko`zlar taqdiri ko`proq bezovta qilishi tabiiy. Shunday ekan , muammo haqida so`z ochildimi, uni hal qilishning amaliy jihatlari xususida to`xtalmaslik, o`quvchiga nisbatan adolatsizlik bo`ladi.
Avvalo, shuni eslatish kerakki, o`qituvchining bolalar ko`z o`ngidagi obro`si  bilan sinfdagi zo`ravonlik o`rtasida teskari aloqadorlik aniqlangan, ya`ni o`quvchilar jamoasida obro` qozona olgan ustozlar sinflarida  bulling  ko`rsatkichlari past bo`ladi. O`qituvchi e`tiborga olib qo`yishi kerak bo`lgan  yana bir holat – bulling odatda o`quv yili  boshida, ya`ni o`quvchilar guruhiy uerarxiyadagi o`rni uchun faol kurashga kirishgan paytda yuqori darajaga yetadi va bu jarayon yakunlangach ancha susayadi. Shuningdek, maxsus tadqiqotlarda kam ta`minlangan oilalarning farzandlari boshqa bolalardan ko`ra uch barobar ko`proq holatlarda bulling qurboniga aylanishi aniqlangan. Demak , o`qituvchi bu toifa o`quvchilarga bulling profilaktikasi  nuqtai  nazardan ham alohida e`tiborli bo`lishi talab qilinadi.
Bulling hodisasi bilan kurashar ekanmiz, o`zimizni aldamaganimiz ma`qul. Albatta, olamdagi zo`rlik va zo`ravonliklarni batamom tugatishning imkoniyati yo`q, bular biz yashayotgan dunyoning ajralmas qismi. Shuning uchun o`qituvchi butun dunyoda qanday ayanchli hodisalar bo`layotganini, umuman, yoshlarda qanday yomon o`zgarishlar bo`layotganidan noliyvermay, birinchi navbatda, bulling kabi hodisalar aniq guruhda konkret o`quvchilar hayotida o`ta ayanchli oqibatlarga olib kelishini e`tiborga olgan holda bu kabi holatlarning oldini olish maqsadga muvofiqdir.
D. Olveusning tadqiqotlaridan ma`lum bo`lishicha , o`qituvchi o`quvchilar bilan munosabatda quyidagi oddiy  4 tamoyilga amal qilsa, bulling ko`rsatkichlari 30-50 foiz pasayadi: 1) o`quvchilar guruhi hayotiga samimiy ijobiy qiziqishni namoyon etish; 2) noo`rin hatti-harakatlar uchun qat`iy chegaralarni va cheklovlarni belgilash;  3) o`rnatilgan me`yorlarni  buzganlik uchun jismoniy jazo yoki aybsitib urushish usulidan foydalanib emas, muayyan sanksiyalar (jarima) berish orqali munosabat bildirish; 4) o`quvchilar uchun avtoritet va ijtimoiy rol modeli sifatida namoyon bo`lish.
Bulling profilaktikasi uchun pedagog , avvalo, bunday harakatlarni o`z-o`zidan yo`qolib ketadigan bolalik sho`xliklari deb tushunmasligi va bunga nihoyatda e`tiborli bo`lishi talab qilinadi. Muhimi, bulling harakatlariga qo`l urganlar  va ularning ota-onasiga bunday qilmishlar jazosiz qolmasligini anglatish kerak. Sinf raxbari bulling mavzusiga  bag`ishlangan tarbiyaviy soat o`tkazishi, «Odamlar nega bir-birini haqoratlaydi?», «Birovni masxaralashga bizni nima undaydi?» kabi mavzularda insholar yozish, davra  suhbatlarini  o`tkazish orqali bolalarni ushbu muammo haqida o`ylantirib qo`yishi foydadan xoli emas.
Bulling oldini olish uchun ushbu muammodan ota-onalar, maktab ma`muriyati, xodimlari, o`quvchilarni xabardor  qilish maqsadga muvofiqdir. Zero , mazkur muammoni hal etishning muhim sharti butun maktab jamoasining hamkorlikda  faoliyat ko`rsatishidir. Umuman, mutaxassislar  muammoning keng tarqalgani va jiddiyligini e`tiborga olib, hatto uni bartaraf etish bilan shug`ulanadigan umumiy maktab qo`mitasini tuzishni taklif etadilar. O`qituvchi o`quvchilar bilan bullingga qarshi qoidalarni ishlab chiqishi va qabul qilishi tavsiya etiladi. Bulling holatlari aniqlanganda «zo`ravon»  va «qurbon»  ning ota-onalarini jalb etish zarur, ortiqcha tajang vaziyatni hosil qilmaslik uchun ikki taraf bilan alohida uchrashish, bunda maktab psixologi, maktab ma`muriyati vakilini taklif etish mumkin. Shuningdek  , bulling qurboni uchun o`zini himoya qilishga qodir yuqori sinf yetakchi o`quvchilaridan birini mas`ul etib tayyorlash amaliyoti ham yaxshi natija berishi ta`kidlanadi. Demak o`qituvchi tomonidan sinf  hayotida «mumkin» va «mumkin emas»  o`rtasidagi chegaralar aniq belgilanib qo`yilgan , ularni buzishga hech kimga ruxsat berilmasligi  ko`rsatilsa, bulli profilaktikasi uchun katta qadam tashlanadi. Faqat bu yerda tarbiya ishining har qaysi boshqa sohasida  bo`lganidek , o`qituvchi o`quvchilar uning og`zaki ogohlantirishlari bilan amaliy harakatlari qanchalik uyg`un bo`lishiga nihoyatda e`tiborli ekanini unutmasliklari kerak.
Shunday qilib, yuqoridagi mulohazalardan , nazarimizda uch muhim xulosani shakllantirish mumkin:
1) bulling barcha zamonaviy ta`lim muassalari uchun ma`lum darajada xos bo`lgan salbiy hodisalardan biridir;
2) bulling qurbonga aylangan bolaning sog`lom rivojlanishiga jiddiy putur yetkazadi;
3)  bulling profilaktikasi va korreksiyasi  o`qituvchidan keng ko`lamli  pedagogik hamkorlikni talab qiladi.
Albatta, bullingga qo`l urgan bolani bunga undayotgan sabablar xilma-xil bo`lishi mumkin. Agar bu hodisa sinfdoshning o`quv faoliyatidagi yutuqlarga hasad qilish oqibatida bo`lsa, bulliga darslarni o`zlashtirishda yordam berish kerak. Agar hamma gap boshqa bolaning moddiy imkoniyatlari yuqori emasligida bo`lsa , inson hayotida mol-dunyodan muhimroq narsalar borligiga e`tibor qaratish zarur.Bola bulling yordamida o`zining «erkak»ligini isbotlamoqchi   bo`layaptimi, buning aslida juda ko`p , nihoyatda olijanob shakllari borligini bildirish lozim. Tengdosh  oilasi hayotidagi ayanchli holatlar, o`zining salomatligidagi muayyan nuqsonlarga asoslanib, uni bulling qurboniga aylantirayotganlarga barcha odamlarning taqdiri turlicha bo`lishini, birovni baxtsiz qilish hisobiga haqiqiy baxtiyorlikka erishib bo`lmasligini anglatish shart. Bir so`z bilan aytganda , bulling qanday sabab bilan  vujudga kelmasin, o`qituvchi «zo`ravon» bilan ham, «qurbon» bilan ham jiddiy ishlashga doim tayyor turishi  kerak. Axir donishmandlar ta`kidlagan haqiqat – inson taqdiri kimning oilasida tug`ilgani va kim bilan oila qurganidan tashqari yana kimning qo`lida o`qiganiga bog`liq bo`ladi, degan mazmundagi hikmatning hayotiyligi aynan shunday vaziyatlarda yaqqol o`z isbotini topadi.